Gjatë një dekadë e gjysmë kemi parë trazira në të gjithë globin. Kriza financiare e vitit 2008 dhe pasojat e saj, pandemia COVID-19 dhe konfliktet e mëdha rajonale në Sudan, Lindjen e Mesme, Ukrainë dhe gjetkë kanë rritur pasigurinë.
Kësaj i shtohet një rivalitet i tensionuar dhe në rritje midis SHBA-së dhe kundërshtarëve të saj të perceptuar, veçanërisht Kinës.
Dhe shpesh kemi thënë se bota po hyn në një “Luftë të re të Ftohtë ”, por shumë historianë besojë se më tepër se luftë e ftohtë bota po shkon drejt rënies së rendit botëror që ndodhi gjatë viteve 1930.
Në vitin 1939, poeti WH Auden iu referua 10 viteve të mëparshme si një kohë që ngjalli pasiguri dhe konflikt.
Nga këndvështrimi i gati një shekulli pasardhës, periudha nga shembja e Wall Street, në vitin 1929 deri në fillimin e Luftës së Dytë Botërore mund të shtrembërohet nga terma të ngarkuar si “izolimizëm” ose “paqe”.
Dekada është cilësuar si një lojë morali për ngritjen e figurave si Adolf Hitler dhe Benito Mussolini. Por epoka ishte shumë më e ndërlikuar. Forcat e fuqishme në vitet 1930 riformësuan ekonomitë, shoqëritë dhe besimet politike.
Depresioni i Madh përcaktoi vitet 1930 në të gjithë botën. Nuk ishte, siç kujtohet shpesh, thjesht rrëzimi i tregut të aksioneve të vitit 1929. Ky ishte thjesht një hap përpara për një zbërthim në shkallë të gjerë të ekonomisë botërore që zgjati për një periudhë të gjatë dhe të dhimbshme.
Problemet e vazhdueshme ekonomike ndikuan në ekonomitë dhe individët nga Minneapolis në Mumbai, Indi dhe shkaktuan ndryshime të thella kulturore, sociale dhe, në fund të fundit, politike.
Ndërkohë, kohëzgjatja e Depresionit të Madh dhe rezistenca e tij ndaj zgjidhjeve standard diskreditoi qasjen ndaj ekonomisë dhe shteteve kapitaliste liberale që e mbështetën atë.
“Depresioni më i vogël” që pasoi krizën financiare të vitit 2008 prodhoi diçka të ngjashme duke çuar në kaos ekonomitë ndërkombëtare dhe vendase dhe duke diskredituar një globalizim liberal që kishte sunduar që nga vitet 1990.
Si në depresionet më të mëdha ashtu edhe në ato më të vogla, njerëzve anembanë botës iu përmbys jeta dhe, duke gjetur ide të qëndrueshme, elitat dhe institucionet që donin, u kthyen në zëra më radikalë dhe ekstreme.
Nuk ishte vetëm Wall Street që u shemb; për shumë njerëz, kriza e ka nënshtruar ideologjinë që drejton SHBA-në dhe shumë pjesë të botës: liberalizmin.
Në vitet 1930, ky skepticizëm nxiti pikëpyetje nëse demokracia dhe kapitalizmi , tashmë të rrethuar nga kontradikta në formën e diskriminimit, racizmit dhe perandorisë, ishin të përshtatshme për kërkesat e botës moderne.
Gjatë dekadës së fundit, ne kemi parë në mënyrë të ngjashme votuesit të kthehen tek populistët me prirje autoritare në vendet anembanë botës.
Liberalizmi, një ideologji e bazuar gjerësisht në liritë individuale dhe sundimin e ligjit, si dhe besimin në pronën private dhe tregun e lirë u promovua nga mbështetësit e tij si një mënyrë për të sjellë demokratizimin dhe prosperitetin ekonomik në botë.
Depresioni i Madh pati një efekt të ngjashëm. Optimizmi i viteve 1920, një periudhë që disa e quanin “vala e parë” e demokratizimit u shemb ndërsa vendet nga Japonia në Poloni krijuan qeveri populiste dhe autoritare.
Rritja sot e figurave si Victor Orban i Hungarisë, Vladimir Putin në Rusi dhe Xi Jinping i Kinës u kujtojnë historianëve tërheqjen e vazhdueshme të autoritarizmit në momente pasigurie.
Të dyja epokat ndajnë një fragmentim në rritje në ekonominë botërore, në të cilën vendet, përfshirë SHBA-në, u përpoqën të ndalonin gjakderdhjen ekonomike duke rritur tarifat për të mbrojtur industritë vendase.
Nacionalizmi ekonomik, megjithëse i debatuar dhe i kundërshtuar ashpër, u bë një forcë dominuese globalisht në vitet 1930.
Kjo pasqyrohet nga thirrjet e fundit të politikave proteksioniste në shumë vende, përfshirë SHBA-në
Ndërsa Depresioni i Madh nxiti një “Marrëveshje të Re” në Shtetet e Bashkuara, ku qeveria mori role të reja në ekonomi dhe shoqëri, diku tjetër njerëzit e prekur nga shpërthimi i një ekonomie botërore liberale panë ngritjen e regjimeve që morën në dorë qeverinë vendore.
Thirrja sot e modelit kinez të rritjes ekonomike autoritare, dhe imazhi i njeriut të fortë të mishëruar nga Orban, Putin dhe të tjerë, jo vetëm në pjesë të “ Jugut Global ”, por edhe në pjesë të Perëndimit i bën jehonë viteve 1930.
“Depresioni i Madh” intensifikoi një sërë ideologjish të quajtura “totalitare” :fashizmi në Itali, komunizmi në Rusi, militarizmi në Japoni dhe, mbi të gjitha, nazizmi në Gjermani.
E rëndësishmja, u dha këtyre sistemeve një nivel legjitimiteti në sytë e shumë njerëzve në mbarë botën, veçanërisht kur krahasohej me qeveritë liberale të ngathëta që dukeshin të paaftë për të ofruar përgjigje për krizat.
Në fillim të viteve 1930, vende si Japonia u zhvendosën për të rishikuar sistemin botëror me anë të forces, prandaj arsyeja që kombe të tilla njiheshin si” revizioniste”.
Shkëputja e pjesëve të Kinës, veçanërisht Mançuria në vitin 1931 u arrit jo ndryshe nga pushtimi i Krimesë nga Rusia në 2014, me pak më shumë se mosnjohje nga demokracitë perëndimore.
Ndërsa dekada përparoi, agresioni i hapur ushtarak u përhap. Kina u bë një kambanë, pasi lufta e saj anti-perandorake për vetë-ruajtje kundër Japonisë u mbështet pa pushim nga fuqitë e tjera.
Etiopia, Spanja, Çekosllovakia dhe përfundimisht Polonia u bënë objektiva të shteteve “revizioniste” që përdorin agresionin ushtarak, ose kërcënimin e tij, për të riformuar rendin ndërkombëtar sipas imazhit të tyre.
Ironikisht, nga fundi i viteve 1930, shumë që jetonin nëpër ato vite krize panë “luftën e tyre të ftohtë” kundër regjimeve dhe metodave të shteteve si Gjermania naziste.
Shifrat e asaj kohe e kuptuan se ishte më pak një konkurrencë e vazhdueshme sesa një kuti për normat dhe marrëdhëniet që po krijoheshin sërish.
Fjalët e tyre jehojnë në ndjenjat e atyre që shohin sot krijimin e një bote të re shumëpolare dhe ngritjen e fuqive rajonale që kërkojnë të zgjerojnë ndikimet e tyre lokale.
Paralelet historike nuk janë kurrë perfekte, por ato na ndihmojnë të rishqyrtojmë të tashmen tonë. E ardhmja jonë nuk duhet të jetë as një ripërsëritje e “luftës së nxehtë” që përfundoi vitet 1930, as e Luftës së Ftohtë që pasoi.
Fuqia në rritje dhe aftësitë e vendeve si Brazili, India dhe fuqitë e tjera rajonale i kujtojnë dikujt se aktorët historikë evoluojnë dhe ndryshojnë.
Megjithatë, duke pranuar se epoka jonë, si vitet 1930, është një periudhë e ndërlikuar shumëpolare, e goditur nga kriza serioze, na lejon të shohim se forcat tektonike po riformësojnë përsëri shumë marrëdhënie themelore.
Të kuptuarit e kësaj na ofron një shans për të frenuar forcat që në një kohë tjetër çuan në katastrofë.