Nga Fatos Tarifa
Hulumtimet mbi përmbajtjen e konceptit “eksepsionalizëm”, për të cilin kam shkruar edhe më parë në këtë gazetë, kanë nisur shumë kohë më parë e, megjithatë, vetë përdorimi i këtij termi është relativisht i vonët. Ndërsa disa autorë sugjerojnë se origjina e këtij koncepti mund të gjëndet në kombinimin e traditës së hershme të puritanëve me republikanizmin, autorë të tjerë argumenton se origjina e vërtetë e konceptit “eksepsionalizëm” amerikan duhet kërkuar e gjetur në konfliktin e heshtur mes dy lëvizjeve transnacionale më të mëdha në fillimin e shekullit të 20-të: Kishës Katolike dhe Internacionales Komuniste.
Të dyja këto lëvizje kishin arsye të shqetësoheshin se amerikanët mund të ishin të imunizuar nga joshja thuajse universale e tyre. Qysh në vitin 1784, kur në Shtetet e Bashkuara u krijua e para dioqezë katolike, Vatikani kishte shprehur shqetësimin e vet se si mund të rritej ndikimi doktrinar dhe hierarkik i Kishës Katolike në një vend që ishte kryesisht protestant, i lirë nga pikëpamja e zgjedhjes së besimit dhe i pasur. Në vitin 1899, madje, Papa Leo XIII nxorri një qarkore, me anë të së cilës e dënonte “amerikanizmin” si një herezi. Ky dokument ia atribuonte këtë “herezi” amerikane faktorëve të tillë, si origjina revolucionare e formimit të kombit amerikan, individualizmi, kultura anglo-saksone, liberalizmi, egalitarizmi dhe ndarja e kishës nga shteti.
***
Sa i përket, raporteve të Amerikës me idetë socialiste dhe me vetë socializmin, ky vend dallohej nga të gjithë vendet e tjerë të industrializuar nga fakti se ai asnjëherë nuk mundi të kishte një parti socialiste që të fitonte mbështetje të gjerë dhe të mobilizonte e të organizonte në një lëvizje të gjerë socialiste një pjesë të konsiderueshme të popullsisë, me përjashtim të një periudhe fare të shkurtër në vitet e para të shekullit të 20-të.
Mungesa e një lëvizjeje socialiste të vërtetë në Shtetet e Bashkuara ka qenë subjekt hulumtimesh e spekulimesh për më shumë se një shekull. Sidoqoftë, koncepti “eksepsionalizëm” amerikan duket se u bë gjerësisht i përdorur në kontekstin e përpjekjeve për të kuptuar e shpjeguar dobësinë e radikalizmit të klasës punëtore dhe të lëvizjes punëtore në Shtetet e Bashkuara në periudhën mes dy luftrave botërore. Ajo çka synohej të shpjegohej në atë kohë ishte se pse Shtetet e Bashkuara ishin i vetmi vend i industrializuar që nuk kishte një lëvizje socialiste të zhvilluar, apo një Labor Party.
Kjo çështje i kishte preokupuar teoricienët socialistë qysh nga fundi i shekullit të 19-të. Në dekadën e fundit të jetës së tij, Engelsi u përpoq t’i gjente asaj një shpjegim. Në pamjetin e tij të njohur Zhvillimi i socializmit nga utopia në shkencë, duke shpjeguar shkaqet e dështimit të eksperimenteve të socialistëve utopikë në Shtetet e Bashkuara, Engelsi argumentoi se “një sundim i qëndruezshëm i borgjezisë kë qenë i mundur vetëm në një vend si Amerika, që nuk e ka njohur feudalizmin dhe ku shoqëria u krijua qysh nga fillimi mbi baza borgjeze”.
Vetëm pak vite më vonë, ekonomisti dhe sociologi i njohur gjerman, Werner Sombart, u interesua të dinte se përse një vend si Amerika—klasa punëtore e të cilit ishte e painteresuar për ideologjinë socialiste dhe socializmin—përbënte një rast krejt të veçantë mes vendeve të tjerë të industrializuar e të urbanizuar. Arsyetimet e tij ai i shtjelloi në veprën e tij të njohur Pse nuk ka socializëm në Shtetet e Bashkuara?, botuar në vitin 1906. (Në anglisht—Why Is There No Socialism in the United?—ky libër u botua për herë të parë 70 vite më vonë, më 1976).
Sombart evidentoi një varg arsyesh, për shkak të të cilave punëtorët amerikanë dukej se ishin të kënaqur me sistemin e tyre kapitalist, por vetë ai nuk përmend askund një term të ngjashëm, ose të përafërt me atë që do të mund të përkthehej si “eksepsionalizëm” amerikan. Përkundrazi, ai përmend si arsye ato që mund të quhen “karakteristika specifike të kulturës shpirtërore” (Eigenart der geistigen Kultur), ose “shpirtin popullor amerikan” (die Eigenarten der amerikanische Volksseele)
Këto karatkteristika, sipas tij, sidoqoftë, nuk ishin specifike vetëm për amerikanët. Ato mund t’i gjeje edhe në Londër e në Berlin, veçse, për shkak të faktorëve të tillë, si etika protestante, konsensusi demokratik, sistemi dy-partiak, standardi më i lartë i jetesës, mobiliteti social dhe një kufi territorial i hapur në Amerikë, karakteristikat e mësipërme në këtë vend ishin më të qarta e më dominuese. Për Sombart-in, Amerika zinte një pozicion ekstrem në spektrin sociologjik, por nuk ishte një vend “eksepsional”.
***
Një kërkim i vëmendshëm në bazat e të dhënave mbi përdorimin e termit “eksepsionalizëm” evidenton se ai është përdorur për herë të parë nga Jay Lovestone, njëri prej udhëheqësve më vokalë të Partisë Komuniste Amerikane në vitet 1920. Nisur, mesa duket, edhe nga pikëpamjet e shprehura më parë nga Werner Sombart dhe Vatikani, Lovestone e përdori këtë term për të shpjeguar se përse propaganda dhe agjitacioni komunist nuk kishin mundur dot që t’i mobilizonin e t’i organizonin punëtorët në qytetet më të mëdhenj e më të industrializuar të Amerikës, si Pitsburgu apo Detroiti.
Lovestone besonte se Amerika ishte imune ndaj asaj që Masksi e shihte si një zhvillim të paevitueshëm drejt komunizmit përmes një revolucioni të dhunshëm. Më 1929 ai shkruante se: “Ne jetojme aktualisht në një periudhë përleshjesh vendimtare mes reformizmit socialist dhe komunizmit për të marë në dorë drejtimin e shumicës së klasës punëtore. Kjo ndodh në të gjitha vendet e zhvilluara kapitaliste me përjashtim të Shteteve të Bashkuara, ku kushtet janë krejt specifike”.
Lovestone u përpoq të përshkruante rrugën e veçantë që do të ndiqte Amerika drejt revolucionit socialist, duke argumentuar se, produktiviteti eksepsional dhe stabiliteti që kishte arritur kapitalizmi në Shtetet e Bashkuara e kishin bërë të vështirë formimin e ndërgjegjes klasore revolucionare të proletariatit amerikan dhe se, për këto arsye, revolucioni në atë vend, nëse do të ishte i mundur, do të vonohej në krahasim me vendet e tjerë të zhvilluar.
Kjo tezë krijoi në atë kohë irritim të madh në Moskë dhe u bë shkak për botimin e një numri arikujsh, kryesisht në shtypin rus të asaj kohe, mbi “eksepsionalizmin” amerikan. Në një takim me Stalinin në Moskë, në vitin 1929, Lovestone i deklaroi kreut të Kremlinit se proletariati amerikan nuk ishte i interesuar të ngrihej në revolucion. Stalini i qe përgjigjur me nervozizëm duke i kërkuar që ai të hiqte dore nga ajo “herezi e eksepsionalizmit amerikan”.
Në zemërim e sipër, Stalini i ishte drejtuar kërcënueshëm liderit të komunistëve amerikanë dhe atyre që e shoqëronin me këto fjalë: “Kush mendoni se jeni ju? Trotsky më sfidoi. Ku është ai tani? Zinoviev më sfidoi. Ku është ai tani? Bukharin më sfidoi. Ku është ai tani? Dhe ju! Kush jeni ju? Po, ju do të ktheheni në Amerikë. Por kur të ktheheni atje, askush nuk do ju njohë veç grave tuaja”.
Ndërsa anëtarët e delegacionit amerikan që shoqëronin Lovestone u lejuan të largoheshin nga Moska, lideri i tyre u mbajt “peng”, me arsyen se do të merrte një detyrë nga Kominterni. Ai u kthye në Amerikë pas disa javësh, duke u larguar nga Moska fshehurazi, me dokumente false. Sidoqoftë fati i tij tashmë ishte shkruar në Moskë. Me ndërhyrjen e Stalinit, Lovestone u përjashtua nga radhët e Partisë Komuniste të Amerikës si “deviacionist”.
***
Ngjarja e mësipërme, në të cilën lideri i komunistëve amerikanë sfidoi autoritetin e Stalinit është përshkruar si fillimi i një “herezie” komuniste, që më vonë u shndërrua në një bindje ndërsa sot tregohet thjesht si një histori.
Sidoqoftë, narrative eksepsionaliste tashmë kishte bërë vend. Vetë koncepti “eksepsionalizën” u bë madje një “fetish” në radhët e intektualëve të majtë në vitet 1930, edhe pse kriza e rëndë ekonomike dhe Depresioni i Madh nuk mundën dot që ta radikalizonin lëvizjen punëtore në Shtetet e Bashkuara. Përkundrazi, ndërsa pjesa më e madhe e lëvizjeve punëtore në Europë e toleruan përfshirjen e komunistëve në to, unionet e punëtorëve në Amerikë i pastruan radhët e tyre nga anëtarët e Partisë Komuniste dhe i përjashtuan unionet e drejtuara nga komunistët prej federative më të mëdha të punëtorëve.
Kjo u bë edhe më e dukshme pas mbarimit të Luftës së Dytë Botërore dhe gjatë periudhës së Luftës së Ftohtë, kur asnjë institucion i jetës amerikane nuk ishte më i përkushtuar ndaj kauzës së anti-komunizmit sa lëvizja punëtore e organizuar.
Me fillimin e Luftës së Ftohtë, nuk u desh shumë kohë që termi “eksepsionalizëm” amerikan, i përdorur deri atëherë gjerësisht nga bolshevikët rusë dhe nga intelektualët e majtë europianë, në Amerikë të shndërrohej në një koncept patriotik dhe në një motiv nderi, që filloi të përdorej për të përshkruar krejt historinë e Shteteve të Bashkuara dhe për të motivuar politikën e jashtme të saj.
Në literaturën e shkruar në fushën e shkencave shoqërore, termi “eksepsionalizëm” për herë të pare është përdorur në fundin e viteve 1950, nga Max Lerner, emigruar në Shtetet e Bashkuara nga Bashkimi Sovjetik. Në atë Lerner ishte kryeredaktor i revistës së majtë The Nation dhe botoi librin e tij tashmë klasik Amerika si qytetërim. Ky libër u bë veçanërisht i njohur me shprehjen e tij tashmë proverbiale: “Çdo njeri ka dy atdhé—atdheun e vet dhe Amerikën”. Edhe pse në këtë libër Lerner u tregua i kujdesshëm që të mos binte në pozita ekstreme, që e shihnin Amerikën si një vend tërësisht i imunizuar nga “forcat e historisë dhe ligjet e jetës”, ai argumentoi se: “keqinterpretimet nuk duhet të na bëjnë që të mos shohim elementët e vlefshëm të teorisë së eksepsionalizmit. Amerika përfaqëson mishërimin e gjallë të elementëve më dinamikë të historisë perëndimore modern”.
Subjekti mbi Amerikën si një vend eksepsionalisht jo miqësor dhe i pamundur për socializmin mbetet edhe sot një subjekt mjaft i trajtuar në literaturën sociologjike dhe politike, kryesisht në Shtetet e Bashkuara.