Prestigjiozja amerikane “Washington Post”, i ka dedikuar një artikull librit më të fundit të autores Lea Ypi – “Të lirë” – duke hyrë në “rrënojat” e komunizmit të diktaturës dhe realitetit të një fëmije të përkorë.
Fillimisht, syprina e profesorit Charles King, vështron kujtimet e gënjeshtërta të përvojës së Lea Ypit në Ballkanin e epokës komuniste.
Kjo, teksa familja e saj ndiqte zhvillimet e dhjetorit të vitit 1990 nga televizori.
Më rënien e deklaruar të shtetit njëpartiak, fabula kapet mbas historisë revizioniste të “Ypit”.
“Askush nuk kishte besuar ndonjëherë në komunizëm”, thonë ata.
Për WP-në dhe profesorin e Georgetown-it, në këtë moment zhbëhet raporti me realitetin për Lean.
Vendi i saj ishte një burg, edukimi i saj ishte indoktrinim, versionet e vjetra të lirisë dhe demokracisë ishin gënjeshtra.
“Por unë isha një pioniere”, kundërshton ajo e prekur pas anëtarësimit të fituar me vështirësi në organizatën komuniste të fëmijëve.
Shamia e saj e kuqe bëhet një leckë pluhuri. Ajo sapo kishte mbushur 11 vjeç.
Objektet e thyera
Ypi, një teoriciene e shquar politike në Shkollën Ekonomike të Londrës, nënvizon e përditshmja amerikane, u rrit në Shqipëri.
Sipas rreshtave të King, kronologjia historike e vendit formoi sfondin e fëmijërisë së Ypit, por kapitujt e librit “Të lirë” janë “histori intime, të filigranuara nga një jete e mirëqenë që kthehet në pasiguri”.
Ka të afërm të pazakontë, aroma e kremit të diellit që përhapet nga turistët, një grindje në lagje për një kanaçe Coca-Cola apo akti vandal i thyerjes së statujës së Stalinit.
Sipas WP-së, “Të lirë” është kujtimi më hulumtues i prodhuar gjer më sot për periudhën e papërcaktuar të “tranzicionit” post-komunist në Evropë.
Ypi, referuar King, ka shkruar një histori të shkëlqyer personale të çorientimit, për atë që ndodh kur parmakët e jetës së përditshme – e kaluara e një familjeje, udhëzimet e suksesit, shënuesit e një të ardhmeje normale – bien krejt papritur.
Në rrugë dhe në klasa, Karl Marksi dhe Friedrich Engels ua lanë vendin ekonomistëve Milton Friedman dhe Friedrich von Hayek.
Sekretari amerikan i Shtetit, James Baker, shpalli një slogan të ri – “Liria funksionon” – përpara se të ndizte turmat në kryeqytet.
Çorapet
Një politikan vendas u shfaq në derën e Ypit duke kërkuar të merrte hua çorapet gri të babait të saj.
Familja më vonë e pa burrin në televizor, me çorapet që dukeshin poshtë pantallonave të tij, dhe më vonë me truproja dhe një Mercedes.
Çorapet humbën gjatë tranzicionit, dhe në një farë mënyre edhe idetë e babait të saj.
“Çfarë dinte, çfarë ishte, çfarë u përpoq të bëhej, çfarë donte e pa të ndodhte”.
Teoricieni politik Isaiah Berlin, reflekton King, dalloi dy koncepte të lirisë në diskursin perëndimor.
Liria negative ishte e drejta për t’u lënë vetëm, për të ndërtuar një jetë kuptimplotë të pakënaqur nga ndërhyrja e shtetit.
Liria pozitive ishte e drejta për të mos anashkaluar, për të gëzuar qasje në disa nga përfitimet e jetës, pavarësisht nga prejardhja apo rrethanat.
“Për huadhënësit dhe konsulentët ndërkombëtarë që zbritën në Shqipëri dhe në pjesë të tjera të botës në vitet 1990, liria negative ishte gjendja e natyrës, liria pozitive, mashtrimi që fshihej pas dekadash marrëzie dhe tiranie”, sqaron King për WP-në.
Filozofi e lirisë
Sipas tij, kthimi në realitet kërkonte privatizim dhe pasuri, që nga ana e tyre sillnin lumturi dhe lulëzim njerëzor.
“Gjykimi i historisë zakonisht nuk vjen si lavdërim apo dënim, por si hutim. Si mund të jetonin kështu? “Ne nuk kishim kategori për të përshkruar atë që ndodhi, nuk kishim përkufizime për të kapur atë që kishim humbur dhe çfarë fituam në vend të saj”, shkruan Ypi në librin e saj.
Të lexosh “Të lirë” sot, vëren WP-ja, nuk është thjesht një rikthim në Luftën e Ftohtë.
Por, një vështrim i shkurtër i rrugës së mundshme të çdo shoqërie, një kartolinë nga e ardhmja, si ajo e Kullës Eifel që Ypi merr nga një turist francez në plazh.
“Filozofitë kanë një gjysmë jetë. Shtetet pësojnë rënie. Virtytet e vjetra kthehen në vese të vetëkuptueshme ose, më keq, në bindje që mbahen mend si marrëzi. Në vorbullën e historisë, ne kapemi pas asaj që dimë, çfarë jemi, kush përpiqemi të jemi, çfarë duam të shohim të ndodhë”, përmbyll artikullin Washington Post.