Nga Sokol Balla, Chisinau
Në Chisinau mund të shkosh në dy mënyra. Rruga më e komplikuar (megjithëse pa asnjë lloj kontrolli), është nga Odesa. Është rreth 100 kilometra më larg kufirit. Varet nëse dhe kë, quan kufi zyrtar të Moldavisë. Por që të arrish nga kufiri zyrtar, te kufiri faktik i Moldavisë, të duhet të kalosh Tiraspolin, kompleksin modern dhe arrogant të klubit milioner të futbollit, që mundi para dy vitesh në Champions League, Realin, të kapërcesh postën kufitare të Transnistrisë, dy postblloqe me paqeruajtës rusë, të parakalosh kështjellën historike, e më pas të kalosh lumin e pas 40 kilometrash të mbërrish në kryeqytetin moldav. Por këtu kufi faktik nuk ka.
Që prej vitit 1992, kur Moldavia ishte nga Republikat e fundit që iu shkëputën Bashkimit Sovietik, një fetë e territorit të saj, u bë arenë e përleshjes së fundit të armatosur mes forcave zyrtare moldave dhe rebelëve pro rusë. Të mbështetur nga Moska, rezistenca e tyre e paguar me gjak, u shpagua. Një llokëm toke u vu nën kontrollin e tyre. Ushtarë rusë, të vetëquajtur paqeruajtës, u dynden disa kilometra drejt perëndimit të vendit. Që prej atëherë kjo tokë e askujt, u kthye de facto në një apendiks të Rusisë. Si dhe një apendisit të infektuar, që kërcënon prej 30 vjetësh të kthehet në një rrezik për sigurinë e Europës.
Nëse nuk besonit deri dje, mjafton të hapësh lajmet e para pak muajve dhe të shohësh sesi Putin dërgoi trupa në “kufirin” zyrtar lindor moldav, në dyert e Tiraspolit, që edhe pa to, mbart emër tragjik nëndetësesh të mbytura ruse në detin Arktik.
Rruga e dytë, më e lehtë për të shkuar në Chisinau, është nga Europa. ‘Austrian Airlines’ ofron fluturim ditor nga Viena dhe pas 1 ore e 30 minutash, Airbus 319 zbret në aeroportin ndërkombëtar, i cili ngjan fort me Rinasin e dikurshëm. Në sportelet e emigracionit, gra të mbushura dhe larg imazhit të “moldaveve të Taulant Ballës” që përshkruante me pathos të munguar mashkullor, Doktori dikur në parlament, të buzëqeshin. Një mirëseardhje e heshtur, në shkëmbim të anglishtes që nuk e flet askush. E megjithatë sharmi ekzotik i një “republike” fantazëm, më shtyn t’i them Vladimirit, shoferit të limuzinës së hotel Radisson, të mos më çojë në hotel, por të drejtojë makinën kah Tiraspoli. Më thotë pa ju dridhur qerpiku, se ky “tur” i improvizuar do më kushtojë 250 dollarë. E pyes përse kaq shtrenjtë. Befas këtu anglishtja e tij bëhet e kthjellët: “Sepse ky është udhëtim pas në kohë zotëri. Transnistria është një kapsulë kohe”.
Më pas Vladimiri bëhet sërish i heshtur dhe anglishtja e tij e çalë. Sidomos kur e pyes se cila është origjina e tij etnike. Është ai rus, siç ka emrin, apo rumun siç ka mbiemrin? Më shikon pak me habi dhe shumë me dyshim. “Unë flas dhe rusisht dhe rumanisht, zotëri, por unë jam moldav”. Vladimiri ndan historinë e komplikuar të Moldavisë, pjesa perëndimore e së cilës është sot në Rumani. Dikur ishin bashkë me rumunët dhe i gjithë territori quhej Vllahi, (banorët e së cilës, vllehët emigruan deri në Shqipëri në fund të shekullit XIX), duke i lënë vend më pas Rumanisë moderne. Ndërsa Moldavia, që shtrihet mes lumit Dnjestër dhe maleve të Besarabisë, mbeti nën vëmendjen e rusëve, që ruajtën kështu me xhelozi një rrip toke që u jepte një akses direkt në Detin e Zi. Kështu Moldavia, që i ishte bashkuar Rumanisë pas Luftës së Parë Botërore, u rrëmbye nga Bashkimi Sovjetik pas Luftësë Dytë. Kështu sovjetikët i ndalonin aksesin në Detin e Zi, perëndimit. Një gjë kjo jetike, sidomos pas vitit 1945, kur pas luftës së nxehtë, nisi ajo e ftohta. Që futi gjithë Lindjen në një ngrirje afatgjatë. Dhe Moldavinë në një kapsulë kohe, nga e cila nuk ka dalë akoma. Lufta në Ukrainë, rindezi alarmin e Moskës, pasi një Kiev me Perëndimin, zbarkonte NATO-n në Odesa. Putin, nuk mund ta lejonte këtë.
Ashtu si dhe Jelsin nuk lejoi shkëputjen e gjithë Moldavisë. Trupat ruse u vunë në mes dhe shkëputën atë që më pas do njihej si Republika e Transnistrisë, me kryeqytet Tiraspolin, në pritshmërinë që pjesa tjetër e Moldavisë do bashkohej me Rumaninë. Ajo që njihet zyrtarisht nga Chisinau (Kishnjev, emri që i patën vënë rusët), si Ana e majtë e Lumit Dnjestër (sa larg Rive Gauche të Parisit), u kthye pas një beteje të përgjakshme në mars 1992, në një zonë të demilitarizuar me marrëveshje mes Rusisë, Rumanisë dhe Moldavisë, është de facto një provincë e Rusisë, e futur tampon, mes Odesës ukrainase dhe pjesës tjetër moldave. Një pykë tipike ruse, si Kaliningradi në Republikat Baltike, si Republika Srpska në Bosnjë. Krahasimin me Banjskën, në veri të lumit Ibër, po ja lë fantazisë së lirë. As vetë Rusia nuk e njeh, si provë se e konsideron në heshtje provincë të sajën, aty kanë “ambasadat” tre “republika” të tjera, fryt i imperializmit neosovjetik të Putin, Arsakh në Armeni, Abkazia dhe Osetia e Jugut në Gjeorgji. Në flamurin e saj me ngjyrat e gjelbra dhe të kuqe (gjaku thonë vendasit, i derdhur për “pavarësinë” e Tiraspolit), shndrit një drapër, yll e çekan komunist në cepin lart majtas, mu në vendin ku dikur, shndriste i njëjti simbol në flamurin e sajuar sovjetik, ku Moldavia e kuqe dikur merrte pjesë me “dëshirë”. Në bulevardin qëndror ngrihet pompoze Duma, i vetmi parlament komunist ekzistent akoma në Lindjen ish-komuniste. Në shesh statuja e Leninit, ku dukshëm të freskëta prehen disa lule. Përballë, memoriali i pavarësisë, ku janë varrosur disa dhjetëra të vrarë gjatë Trazirave të vitit 1992 dhe ku një zjarr nuk shuhet asnjëherë, me siguri i ushqyer përmes tubave, me gaz rus. Disa tanke pompozë sovjetikë dëshmojnë me heshtjen e tyre, se nga ky vend Moska nuk iku kurrë. Dhe jo Moska e degjenerimit të luksit të pas viteve 2000, por Moska e kuqe, komuniste, leniniste, arrogante, kërcënuese. Gum-I i dikurshëm, mapo sovietike, që në Moskën e vërtetë është shndërruar një shopping mall modern, ku shitet Prada e Gucci, 50 metra larg Leninit të balsamosur, këtu në Tiraspol shet mallra ruse, të lira, të lodhura, dhe jashtë mode. Me trishtimin që kam parë vetëm në rrugët e Dushanbesë në Taxhikistan, policë me fytyra të vrerosura gjobisin çdo kalimtar që nuk ecën mbi “zebra”, siç i quajnë vijat e bardha të këmbësorëve. Dhe më mirë ashtu. Nën qiellin e zymtë të Tiraspolit, me tanke mes sheshit dhe ushtarë kudo, duket sikur makinat që ecin me shpejtësi, mund të shtypin këdo. Këtu nuk ka semaforë. Vetëm mbi tarracat me antena, shquan akoma ato që dikur në Tiranë, ishin sirenat e alarmit që binin, për të lajmëruar futjen tonë në rifuxhot ushtarake, për t’u mbrojtur nga një sulm imagjinar me avionë të perëndimit. Një sulm që në fakt, nuk erdhi kurrë.
Me shumë gjasë, ky sulm kurrë nuk do të ndodhë as në Tiraspol. Disa vende janë të destinuara të ngelen në fluskat e kohës, ndërsa zgjatja e saj lineare, përthyhet kështu në pasqyrat e historisë. Koha i harron kështu disa vende, të cilat nuk duan të lëvizin përpara. Njerëzit janë të paktë, lëvizin ngadalë dhe unë e kam vështirë të gjej dikë, të më ndihmojë të më bëjë një foto në një zemër të improvizuar me ngjyra, ku me gërma cirilike shkruhet “Tiraspol”. Befas një grua e re me flokë të verdhë të lidhura me një shami komsomolase, që nuk fshehin dot shikimin e saj kurioz ndaj një alieni perëndimor, më ndihmon dhe më pyet se nga jam. “Albania? Ah, good luck in Tiraspol”. Një ndjenjë pasigurie shoqëron shikimin tim ndaj Elena Mihajlovës kadarejane, që nuk di pse jeton në këtë humbëtirë, kur mund të kishte zgjedhur perëndimin, diku përtej lumit, 40 kilometra afër Chisinau. Ishte urim? Ishte paralajmërim? Ishte kërcënim?
Vladimiri im i qetë, sherpa im i heshtur moldav, është strukur me Skodën e bardhë në rrugicën afër parkut Gorki. (Kështu mesa duket u quakan të gjitha parqet e qyteteve që ende e lidhin kërthizën me Nënën Rusi. Nëna e Gorkit, e vetmja vepër ruse, që kurrë nuk e lexova dot, megjithëse mashtrova bukur mësuesen time të letërsisë në vit të dytë te “Qemal Stafa” kur interpretova si Timo Flloko, faqen e fundit të romanit të famshëm. Fundja ashtu ishte komunizmi. Drama nuk kishte rëndësi, fundi ishte gjithmonë i njëjtë). Fytyra e tij nuk ngjall shpresë. Duket sikur më thotë: zotëri ikim, se u errësua. Nata është e huaj, sidomos në Tiraspol. Vladimiri flet rusisht, por unë jo. Ai është moldav, ndërsa unë shqiptar. Good luck!
Ndërsa kalojmë “kufirin” dhe dorëzojmë “vizën” mbrapsht, jo pa ankth rrëshqasim në heshtje anash patrullës së parë, e më pas asaj të dytë ruse. Në heshtje kalojmë lumin dhe thuajse marrim frymë lirisht. Asgjë nuk ndodhi. Lëmë pas dhe bllokun e fundit me banesa pesë katëshe tipike komuniste, që janë njëlloj kudo në ish-perandorinë e kuqe: Moskë, Kiev, Ulan Bator, Dushanbe, Havana. Parafabrikate, me dritare me hekura në katin e parë. Si turist, nëse je me fat, mund të gjesh dhe parrulla të zbehura: “Përpara”, “Revolucion o Muerte”. “CCCP” ose “Lenin”.
Por shpejt Vladimiri buzëqesh. Dhëmbët e tij të bardhë shkëlqejnë nga dritat e rrugës që shtohen. Pas pak arrijmë në Radisson Blue, ose shenja më e fortë perëndimore e Krisinaut në mbrëmje. Të nesërmen e ftohtë, xhiro e qytetit mbyllet shpejt. Një kishë, një park dhe një hark i vogël triumfi. Miniaturë e harkut të triumfit në Bukuresht. Ajo e Bukureshtit vetë, një kopje e vogël e Harkut pompoz të Parisit. Në park, një kafe e hapur në të ftohtë, muzikë franceze dhe një caffe au lait, perfekte. Përballë hotelit, Muzeu Pushkin (ka jetuar ai këtu) dhe Teatri ‘Victor Eftimiu’. Jeta e dyfishtë e Moldavisë, ose fluska e kohës mes të cilës, ajo mezi merr frymë. Pak metra më tutje në bulevard, stendat e partisë pro-ruse, që tenton dhe mbledh firma kushedi për çfarë proteste, pranë parlamentit dhe presidencës me masa të shtuara sigurie. Është mars 2023. Një vit më herët Rusia sulmonte Ukrainën, dhe thuajse në të njëjtën kohë Asambleja Parlamentare e Këshillit të Europës, miratonte Rezolutën, e cila quante Transnistrinë “territor i pushtuar nga Rusia”, në 30 vjetorin e përleshjeve në Tiraspol. Trazirat kanë mbërritur në Krisinau. Ose Kishnjev, siç duan ta quajnë sërish rusët. Dhe këtu kupton se në time capsule, nuk është vetëm “bregu i majtë i lumit Dnjestër”, por e gjithë Moldavia. Jo se e duan moldavët, por se këtu Moska është ende shumë e fortë.
Sigurisht Europa, Perëndimi duhet të ishin më influentë. Prej këtu, Pylli i Zi Gjerman, është shumë më afër se Stepat Ruse. Rruga e dytë drejt Krisinaut, ajo nga Europa, është më e shkurtër dhe më e shpejtë, me Austrian Airlines. Ajo e para, nga Odesa, kalon mes pasigurisë, luftës dhe trupave “paqëruajtëse” ruse. Po për fat të keq këtu më shpejt për momentin vjen Rusia, sesa Perëndimi, i kapur në ngërçin e statistikave burokratike të Brukselit dhe frikës nga dimri i ftohtë, pa gazin e Moskës.
Të gjitha këto më kujtohen, ndërsa ndjek live në ekran, festën e tifozëve shqiptarë në Moldavi, në mbrëmjen e 17 nëntorit. Një tifoz që flet live nga celulari dhe drejtuesi që e pyet se kur mbërrijnë në Tiranë: “Na thanë që charteri mbërrin një orë e gjysmë pas nisjes”. Një orë e gjysmë, aq sa Viena. Dhe një orë e gjysmë larg nga kufiri imagjinar i një lufte aspak të tillë. Mes dy realiteteve gjendet Transinistria, Moldavia por edhe ne. Një kapsulë e kohës ku nuk duam të jemi. Dhe as e meritojmë.